श्रीगायत्री मंत्र

पांडवांचा जेष्ठ बंधु युधिष्ठिर अर्थात धर्मराजा, पारमार्थिक साधनेसाठी भिष्माचार्यांकडून मार्गदर्शन करून घेत असता, त्यांना प्रश्न विचारतो, कोणत्या मंत्राने मनाची शांती, भीतीचा नाश, शत्रूनाश आणि संरक्षण होऊ शकेल? यावर भीष्माचार्य म्हणाले, सर्व प्राणिमात्रांचे व्यवहार एकमात्र गायत्री शक्तीवर अवलंबून आहेत. जिथे गायत्री मंत्राचा जप चालू असेल ते वातावरण सामर्थ्यशाली बनते. गायत्री मंत्र, वेदातील पवित्र मंत्र मानला जातो. कारण गायत्री ही ज्ञानाची देवता आहे. ज्यात आपल्या बुध्दीला प्रेरणा लाभावी म्हणून सुर्याजवळ बुध्दीच्या निर्मितेची अनन्य भावाने प्रार्थना केली आहे. आणि गायत्री म्हणजेच साक्षात तेज आहे. सर्व वेदांनी एकमुखाने गायत्रीची उपासना सांगितलेली आहे. सर्व शक्तींचा समावेश गायत्री मंत्रात असल्याने गायत्रीची उपासना करणा-यांना आणखी कोणत्याही निराळया उपासनेची गरज नाही.

सूर्य देवतेची उपासना फार काळापासून चालत आलेली आहे. सूर्य उपासनेत गायत्री मंत्रच अत्यंत प्रभावी आहे. हा मंत्र म्हणजेच सूर्याची केलेली महत् गौरवपूर्ण स्तुती आहे. भगवान श्रीकृष्ण सांगतात सर्व मंगलात मंगल, सर्व पापांचा, सर्व रोगांचा समूळ नाश करणारी आणि आयुष्याची वृध्दी करणारी सर्व श्रेष्ठ अशी सुर्याची उपासना आहे. ती गायत्री मंत्रात आहे. स्वामी विवेकानंद म्हणतात, गायत्री मंत्र हा सद्बुध्दी देणारा मंत्र आहे. या मंत्राच्या उपासनेने सन्मार्गाचा लाभ होऊन सत्कर्मे आपोआप होतात. लोकमान्य टिळकांचे उद्गार असे आहेत, श्रेष्ठ मार्गाने जाण्याची प्रेरणा देण्याचे सामर्थ्य फक्त गायत्री मंत्रात आहे. त्याच्या साधनेने सद्सद्विवेक बुध्दी प्राप्त होते.

गायत्री मंत्राच्या उपासनेने सर्व प्रकारची विघ्ने नाहिशी होऊन महादारिद्रय दूर होते. दृष्टीदोष नाहिसे होऊन दीर्घ दृष्टी प्राप्त होते. कोडासारखे रोगही नष्ट होतात. याचं उदाहरण म्हणजे भगवान श्रीकृष्णाचा मुलगा सांब! एकदा दुर्वास मुनींना हसला तेव्हा त्यांनी सांबाला क्रोधाने तू कुष्ठरोगी होशील असा शाप दिला. दूर्वासांचा शाप, सांब कुष्ठरोगी झाला. परंतु कृष्णाच्या मार्गदर्शनाने सांबाने चंद्रभागेच्या तीरावर बसून उग्र सूर्य उपासना (गायत्री मंत्राचा जप) केली आणि त्याचा कुष्ठरोग नाहिसा झाला. गायत्री मंत्र मानवाच्या कल्याणासाठी आहे. मानवी जीवन समृध्द करणारा आहे. सर्व देवतांची तेजे गायत्री मंत्राच्या प्रत्येक अक्षरात समाविष्ठ आहेत. त्या प्रत्येक अक्षराच्या उच्चाराने आपल्या शरीरात ती तेजे जागृत होतात. शरीर ताजेतवाने, प्रफुल्लीत राहतेच शिवाय मनही स्वच्छ होऊन हृदयात परमेश्वराचे अस्तित्व कायम होऊन जाते. आदिमाता गायत्री देवी नित्य गायत्री मंत्र केल्याने भाळी (ललाटी) आणि चेहऱ्यावर एक प्रकारचे तेज आणि आकर्षण निर्माण होऊन वाचा प्रभावी बनते. मनोवृत्तीत शुध्दता येऊन वाईट विचारांपासून सुटका होते. ज्या ठिकाणी गायत्री मंत्र केला जातो त्याच्या आसपास, सगळीकडे शांतता, पावित्र्य नांदू लागते. त्या ठिकाणी येणाऱ्यांची मती, अंत:करण शुध्द होते. गायत्री मंत्राने संसारी जीवनही उजळून जाऊन अनेक प्रकारचे लाभ मिळतातच शिवाय जे काही हेतू, मानस असतात ते ही सफल होतात. आत्मबल वाढून ज्ञान प्राप्तीकडे मानव वाटचाल करू लागतो. कारण गायत्री देवी ज्ञान व बुध्दी त्याचप्रमाणे आत्मबलाची अधिष्ठात्री, वेदांची माता आणि प्रत्यक्ष ईश्वराची शक्तिरूप सहचारीणी आहे. या झाल्या संसारी व पारमार्थिक गोष्टी. इतकंच काय सरपटणारे विषारी प्राणी अर्थात साप, विंचू अथावा मधमाशी इ. प्राणी चावले असतील, त्यांचे विषही गायत्री मंत्राने नाहिसे होते. परंतु यासाठी तो साधकहि तितकाच श्रेष्ठ असावयास हवा. कारण गायत्री मंत्र योग्य प्रकारे सिध्द झालेल्या हवा.

गायत्री मंत्र हा २४ अक्षरांपासून बनलेला आहे. प्रत्येक अक्षर हे दैवी शक्तीचं बीज आहे. प्रत्येक अक्षरात एक एक देवता वसलेली आहे. जो या मंत्राचा नित्य जप (साधना) करतो त्याला २४ दैवी शक्तींचा लाभ होतो. त्याचप्रमाणे गायत्रीचे ऋषीही २४ मानले गेले आहे. त्यांची भक्ती, तपश्चर्या, साधना इ. शक्ती गायत्रीत एकत्र करून या महामंत्राची रचना करण्यात आली आहे.

आपल्या विद्वान ऋषी-मुनींनी गायत्री मंत्राचा केवढा गहन शोध लावला आहे की ज्याने अनेक देवतांची शक्ती जपकर्त्याला प्राप्त होत असते. त्याद्वारे जीवनात प्रत्येक टप्प्यावर यश मिळून प्रगतिच्या दिशेने अलौकिक वाटचाल मानव करू शकतो. गायत्री मंत्राची उपासना, साधना करून अनेक सत्पुरूषांनी महान शक्ती प्राप्त करून घेतली होती. त्याचा उपयोग त्यांनी फक्त जनकल्याणासाठीच केला. त्याचा चुकुनही दुरूपयोग त्यांच्या हातून झाला नाही. बडोद्याच्या मंजूसर गावामध्ये श्री मुकुटराम महाराज होते. त्यांनी गायत्रीची उपासना करून सिध्दी प्राप्त केली होती. त्यांचे शिक्षण जेमतेम दुसरी पास! परंतु केवळ गायत्री उपासनेमुळे त्यांना जगातील सर्व भाषा अवगत झाल्या होत्या. इतकंच काय तर योग, ज्योतिष, धर्मशास्त्र इत्यादी अनेक विषयांचे ते पंडित झाले होते. नगराईतील राम टेकडीजवळील घनदाट अरण्यात `हरिहर बाबा’ यांनीही गायत्री मंत्रांची साधना करून सिध्दी प्राप्त केली होती. सर्व परिसर गायत्री शक्तीने व्यापून राहिला होता. ते जंगलात एका छोटया झोपडीत रहात असत. त्यांच्या दर्शनाला जायचे म्हटले तर घनदाट जंगलातून. त्यातही भीती असायची ती हिंस्त्र श्वापदांची. जाताना वाटेत सिंह, वाघ यांची भेट ही नक्की ठरलेली. ते समोर येणारच! अशा वेळी त्या माणसाने म्हटले, मी हरीहर बाबांच्या दर्शनाला जात आहे, की ते वाघ, सिंह शांतपणे जंगलातून निघून जाऊन त्या माणसाला वाट मोकळी करून देत असत. असा हा गायत्री उपासनेचा चमत्कार!

कोणतीही गोष्ट साध्य वा प्राप्त होण्यासाठी आपले शरीर उत्तम असावयास हवे. त्यातही आपण ज्या देवतेची आराधना, उपासना करू लागतो तेव्हा ती देवता सुक्ष्म रूपाने आपल्या देहात प्रवेश करीत असते. गायत्री मंत्र वा गायत्री उपासना ही तेजाची उपासना मानली जाते. गायत्री ही सवितादेवतेची उपासना होय. रोज दर्शन देणाऱ्या सूर्यनारायणाला सवितादेवी तेज पुरविते. येथे समजून घ्यायला हवे की गायत्री मंत्र हा सूर्याचा मंत्र आहे. परंतु उपासना ही सवितादेवीची होत असते. यामध्ये सूर्यनारायण व सवितादेवी या दोघांचीही आराधना मंत्रांद्वारे आपल्याकडून होत असते. कारण गायत्री मंत्र म्हटल्यानंतर आपण सूर्याची १२ नावे घेऊन मंत्राची सांगता करीत असतो. त्याबरोबर १२ सूर्यनमस्कार घालायाचे असतात. यामुळे शरीर शुध्दी होत असते. शरीर शुध्दी बरोबरच मनाचीही शुध्दी महत्वाची असते. गीता सांगते; मन हे सहावे इंद्रिय आहे. इतर इंद्रियांना आपण योग शास्त्राने संयमित ठेवू शकतो. मग मनाला का नाही? पटकन ते शक्य होत नाही; परंतु हळूहळू करू शकतो. गायत्री उपासनेमुळे ऐहिक सुख (नोकरी, व्यवसाय, शिक्षण यामध्ये यश, उत्तम संतती) मिळतेच, शिवाय आध्यात्मिक प्रगती, पारमार्थिक शक्ती ही प्राप्त होते.

ओम कार हा सकल सृष्टीत व्यापून आहे. त्याचा शोध घ्या. जे तेज दिसेल तेच `सत्य’ होय. पुढे त्यांना आणखी सतरा  ऋषी येऊन मिळाले. असे २४ जण ध्यानामध्ये `ॐ तत् सत’ चा अभ्यास करू लागले. सर्वांना त्यातून अनेक प्रकारची स्पंदने जाणवू लागली. अनेक दिव्य अनुभूती येऊ लागल्या. अशा तऱ्हेने २४ ऋषींना २४ अक्षरे सापडली म्हणजे २४ अक्षरांची जुळणी झाली. ह्या २४ अक्षरांचा समुदायालाच त्यांनी `गायत्री मंत्र’ असे नांव दिले. (यात विश्वामित्रांचा वाटा मोठा आहे. म्हणून गायत्री मंत्राचा कर्ता व ऋषी म्हणून विश्वामित्र ऋषींचं नाव घेतले जाते.)

विभागून तीन वेदांची रचना केली. त्यातून जे ज्ञान उरले त्याचा अथर्ववेद तयार झाला. अथर्व हा व्यापार विषयी असल्याने ह्या धन, वैभव, वस्तुसंग्रह, औषधी, अन्न, धातू, गृह, शास्त्र, वाहन वगैरे प्राप्तीसाठी काय करावयास हवे त्याचे ज्ञान सांगितले आहे. ह्या चार वेदांना ब्रह्माची चार तोंडे (मुखे) मानली जातात. चार तोंडे म्हणजे चार दिशा. दिशा अर्थात मार्ग होय.

गायत्री मंत्रात विनायकी शक्तीहि समावलेली आहे. विनायक म्हणजे गणपती. मग गणपती आणि सवितादेवी (गायत्री) यांचा काय संबंध? असा प्रश्न उभा राहतो? श्रीगणेश पुराण सांगते, गणपतीने १८ वर्षापर्यंत २१ कोटी गायत्री जप आणि तिन्ही वेदांचा अभ्यास पूर्ण केला होता. जरी ५ व्या वर्षानंतर सुरूवात केली तर १३ वर्षांत २१ कोटी जप गणेशाने कसा केला असेल? ते कसे शक्य आहे? उत्तर आहे – परावाणीने! वाणीचे ४ प्रकार, वैखरी, मध्यमा, पश्यंती आणि परा.

जेव्हा परावाणीने जप करतो त्यावेळेस त्याची संख्या चौपट धरली जाते. पुढे हाच जप अजपाजप पध्दतीने होतो. किती? आपला श्वासोच्छवास दिवसाला (२१६००) होतो, तितका (२६००) जप दिवसाला होतो. श्रीगणेशाने २१ कोटी गायत्री जप केला आणि तिच्या आशिर्वादाने गजानन सिध्द देवता झाली. त्याची विनायकी शक्ती गायत्री जप करणाऱ्यास प्राप्त होते. विनायकी म्हणजे नेतृत्व शक्ती. दृष्टांचा नाश करणारी शक्ती, प्रसाद प्राप्त करून देणारी शक्ती, सदैव मंगल चिंतणारी शक्ती. हे सर्व गुण गणपतीमध्ये असल्याने ते आपणांस प्राप्त होतात. गायत्री मंत्रामध्ये (जप करण्यामध्ये) विविधता आहे.

गायत्री या एका मंत्राने (नित्य पठण केल्यास) आपल्यावर येणारी अरिष्टे, दु:खे निराकरण होतात. शारीरिक रोग नष्ट होतातच शिवाय उत्तम आरोग्य प्राप्त होते. मानसिक चिंता, क्लेश दूर होऊन आर्थिक परिस्थिती सुधारते. महापातके नष्ट होऊन आपल्या घरामध्ये सदैव सुख-समृध्दी आणि शांती लाभते.